درمان شناختی-رفتاری با کودک و نوجوان

​

مسیر درمان در درمان شناختی-رفتاری برای کودکان و نوجوانان: از شناسایی افکار تا تغییر رفتار

            رویکرد شناختی-رفتاری مبتنی بر پردازش از بالا به پایین است؛ یعنی در این روش درمانی از بخش‌هایی از مغز که مسئول تفکر، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی هستند (مانند قشر پیش‌پیشانی)، برای کنترل و تنظیم احساسات و رفتارها (که در بخش‌هایی مثل سیستم لیمبیک و ساقه مغز پردازش می‌شوند) استفاده می‌شود. در این فرایند، کودک یا نوجوان یاد می‌گیرد افکار خود را شناسایی کند و بفهمد چگونه این افکار بر احساسات و رفتارهای او تأثیر می‌گذارد. سپس، با کمکِ درمانگر    میتواند افکار منفی را تغییر دهد و رفتارهای سازگارانه­ تر را تمرین کند. این روش درمانی به کودک یا نوجوان کمک می‌کند تا احساساتش را بهتر مدیریت کند و در شرایط استرس‌زا، واکنش‌ها و راهبردهای‌ مقابله ای سازگارانه­ تری به کارگیرد.

مثلاً وقتی کودک دچار اضطراب می‌شود، بدنش واکنش نشان می‌دهد؛ ضربان قلبش بالا می‌رود، معده­ درد می‌گیرد یا ممکن است دلش بخواهد از موقعیت فرار کند. درمانگر شناختی-رفتاری به کودک کمک می‌کند تا متوجه شود در لحظه‌های ناراحتی یا اضطراب، چه فکری از ذهنش گذشته است؛ برای مثال، «من شکست می‌خورم» یا «همه به من می‌خندند». سپس کودک یاد می‌گیرد این افکار منفی را به چالش بکشد و آن‌ها را با افکار منطقی‌تری جایگزین کند؛ مثل «من قبلاً کارهای سخت­ تری انجام داده ­ام».

        با تغییر فکر، معمولاً احساسات کودک آرام‌تر می‌شود و واکنش‌های بدنی‌اش نیز کاهش پیدا می‌کند. در نتیجه، او می‌تواند انتخاب ­های بهتری در مورد رفتارهایش داشته باشد. برای کودکان کوچک‌تر، این فرایند با کمک بازی‌های ساده، تصویرسازی و فعالیت‌هایی که آگاهی بدنی را افزایش می‌دهند انجام می‌شود. اما در مورد نوجوانان، تمرکز بیشتر بر به چالش کشیدن افکار منفی و بازسازی شناختی است.

کاربرد درمان شناختی-رفتاری در مراحل مختلف رشد کودک و نوجوان

        درمانگران شناختی-رفتاری کودک و نوجوان مداخلات درمانی­شان را به شکلی تنظیم می­ کنند که با سطح رشدی کودک هماهنگ باشد؛ یعنی با توانایی‌های زبانی، شناختی، حافظه و سایر توانایی­های ذهنی کودک تناسب داشته باشد.در ادامه به شیوه‌ی به‌کارگیری این رویکرد در گروه­های سنی مختلف می­پردازیم.

•   کودکان زیر 7 سال

            در این سن، توانایی‌های ذهنی و کلامی کودک هنوز در حال شکل‌ گیری است و او هنوز قادر نیست به‌ طور عمیق درباره‌ی افکارش فکر کند. بنابراین، تمرکز درمان بر کمک به آن‌ها برای نام‌گذاری احساسات، تمرین روش‌های آرام‌سازی و پیروی از روتین‌ها است. علاوه­ بر این، ابزارهایی مانند بازی، نقاشی، قصه‌گویی، نمایش خلاق و کاردستی به ‌کار گرفته می‌شوند تا کودک بتواند احساساتش را ابراز کرده و مفاهیم ساده‌ی درمانی را درک کند.

        فنون رفتاری بخش مهمی از درمان شناختی-رفتاری برای کودکان خردسال به شمار می­روند. درمانگر شناختی-رفتاری از تکنیک­های رفتاری برای شکل دهی یا حذف برخی رفتارها استفاده می‌کند. ممکن است کودک هدایت شود تا رفتارهای جدید را امتحان کند، با ترس‌های خود مواجه شود و مهارت‌هایی مانند حل مسئله، ارتباط اجتماعی و آرام‌سازی را یاد بگیرد. مشارکت والدین در درمان کودکان خردسال ضروری است و معمولاً جلساتی ویژه برای آن‌ها نظر گرفته می‌شود.

• کودکان 7 تا 11 سال

            در این دوره سنی، کودکان به سطحی از رشد شناختی رسیده‌اند که می‌توانند ارتباط بین افکار، احساسات و رفتارهای خود را درک کنند. درمانگر با استفاده از ترکیبی از تکنیک‌های کلامی و بازی‌محور به کودک کمک می­ کند تا افکار ناسازگارش را شناسایی کرده و آن‌ها را به چالش بکشد. آموزش مهارت‌های رفتاری مانند حل مسئله، مدیریت خشم، اعتماد به نفس و تعامل اجتماعی سالم نیز بخش مهمی از روند درمان است. والدین همچنان نقش فعالی در فرایند درمان دارند، زیرا حمایت آن‌ها به تثبیت تغییرات رفتاری و شناختی کودک کمک می‌کند.

• نوجوانان (۱۲ سال به بالا)
  

            نوجوانان معمولاً توانایی تفکر انتزاعی و تحلیل موقعیت‌های پیچیده را دارند. به همین دلیل درمان شناختی-رفتاری برای این گروه سنی شباهت بیشتری به درمان شناختی-رفتاری بزرگسالان پیدا می‌کند، با این تفاوت که درمانگر مسائل خاص این دوره مانند هویت‌یابی، فشار همسالان، اضطراب تحصیلی و روابط بین‌فردی را نیز در نظر می‌گیرد. گفت‌وگوی مستقیم با نوجوان درباره‌ی افکار، باورها، هیجانات و اهدافش، بخش اصلی درمان را تشکیل می‌دهد. نقش والدین در این مرحله متغیر است و بسته به نوع مشکل و سطح همکاری نوجوان تنظیم می‌شود. تمرکز درمان بر ایجاد شناخت‌های سالم‌تر، تغییر رفتارهای خودآسیب‌ رسان و افزایش مهارت‌های مقابله‌ای نوجوان است.

چه زمانی درمان شناختی-رفتاری برای کودک یا نوجوان من مناسب است؟

​

            درمان شناختی-رفتاری می‌تواند برای طیف گسترده‌ای از مشکلات روانشناختی در کودکان و نوجوانان مؤثر باشد. این مشکلات معمولاً شامل موارد زیر می‌شوند:

• افسردگی یا غم طولانی‌ مدت
• مشکلات رفتاری مانند پرخاشگری، نافرمانی یا بی‌ قراری
• مشکلات تحصیلی
• کاهش اعتماد به نفس یا افکار منفی مکرر درباره خود
• اختلالات خواب یا تغییرات اشتها
  
• ترس‌ها و فوبیاهای خاص
• دشواری در سازگاری با تغییرات بزرگ در زندگی، مانند طلاق والدین یا مهاجرت
  
  

        اگر فرزندتان مدتی است با یکی از این مشکلات هیجانی یا رفتاری دست و پنجه نرم می­کند و این مسائل بر زندگی روزمره، روابط، یا عملکرد تحصیلی‌اش تأثیر گذاشته‌اند، گفت‌وگو با یک درمانگر متخصص می‌تواند گامی مهم برای ارزیابی وضعیت و شروع درمان  وی باشد.

        با این حال، درمان شناختی-رفتاری در برخی وضعیت‌ها به‌ تنهایی اثربخش نیست:

• کودکانی که دلبستگی ناایمن دارند یا در دوران اولیه زندگی آسیب‌های روانی جدی تجربه کرده‌اند
• کودکانی با اختلالات رشدی شدیدی مثل اوتیسم یا ADHD که درک مفاهیم شناختی و مشارکت فعال در جلسات برایشان دشوار است
• کودکانی که سابقه تروماهای مزمن و پیچیده دارند
• کودکان یا نوجوانانی که انگیزه کافی برای درمان ندارند
• نوجوانانی که ویژگی‌های شخصیتی تثبیت‌شده دارند
  
  

در این شرایط، استفاده از رویکردهای درمانی مبتنی بر رابطه، دارو درمانی یا تلفیقی از روش‌های درمانی مختلف می‌تواند نتایج مؤثرتری را به همراه داشته باشد.

​